Concert van het Leo Smit Ensemble in Göttingen, 1 maart 2010




Cellist Stephan Heber laat muziek van Joodse componist Szymon Laks herleven in Enschedese Synagoge


‘Dat je door muziek kunt overleven is iets moois’

Begin dit jaar deed hij mee aan het ‘tegenconcert’ in Amersfoort, georganiseerd naar aanleiding van het bezoek van Johannes Heesters. Samen met drie anderen speelde Stephan Heber, cellist van het Orkest van het Oosten, daar wat hij donderdag 30 oktober ook zal spelen op een concert in de synagoge van Enschede: de muziek van de Pools-Joodse componist Szymon Laks, de Kapelmeester van Auschwitz.

Onder de fameuze koepel van het gebedshuis aan de Prinsestraat in Enschede, een van de mooiste synagoges in Europa, wil Stephan Heber niet al te lang stilstaan bij Johannes Heesters. „Ik wil het over Laks hebben. Dat concert was ook niet zozeer een protest, veel meer een behoefte om een stem te geven aan al die musici met wie het niet zo goed is afgelopen in de oorlog.” Laks, die Auschwitz overleefde dankzij de muziek, is voor Heber inmiddels een vertrouwde figuur geworden. Ondanks het aangrijpende karakter van zijn levensverhaal wil hij vooral de nadruk leggen op de kracht van zijn muziek. „Ik wil hem hier niet voorstellen als een zielige figuur. Voor mij is hij vooral een heel goede componist. Het is ook niet zo de muziek die we hier gaan spelen in het kamp geschreven is. In Auschwitz heeft hij slechts gearrangeerd, nooit gecomponeerd. En hij dirigeerde het kamporkest. Na 1945 is hij ook gewoon weer doorgegaan met componeren. Gestopt is hij pas door iets anders dat hem diep schokte: de Zesdaagse Oorlog.” Heber kwam de figuur van Szymon Laks op het spoor dankzij zijn oom, de cellist Helmut Menzler. „Die stuurde mij op een gegeven moment een stuk op voor twee cello’s. Ik was daar bijzonder van onder de indruk. De man fascineerde mij, uiteraard ook door zijn levensverhaal. Laks is 25 jaar dood, maar toch grotendeels vergeten. Zijn boek, De Kapelmeester van Auschwitz, is niet meer verkrijgbaar. Zijn muziek wordt nauwelijks gespeeld. Door dit concert hoop ik de belangstelling weer aan te wakkeren.” Als componist is Laks sterk beïnvloed door de Franse muziek uit de jaren 20, die hij leerde kennen toen hij zich als jong violist vestigde in de wereldstad Parijs. Hij kwam er in aanraking met mensen als Milhaud en Ravel en verwerkte dat in zijn composities. Stukken waarin het wemelt van de verwijzingen naar de Joodse en Poolse volksmuziek. „Een echte vernieuwer was hij niet, maar hij stond wel degelijk open voor nieuwe invloeden. Die verwerkte hij op een heel persoonlijke manier in zijn muziek. Wat hij maakte had altijd kwaliteit.” In de Enschedese synagoge staan onder meer een sonate voor cello en piano en acht Joodse liederen op het programma. Aan het concert wordt meegewerkt door de sopraan Irene Maessen, pianist Marcel Worms en de fluitiste Eleonore Pameijer, musici die zich in het kader van de Leo Smitstichting in Amsterdam al jaren inzetten voor de muziek van ‘vergeten’ Joodse componisten uit de TweedeWereldoorlog.

Een deel van het programma was eerder deze maand al te horen in de Uilenburger synagoge in Amsterdam. Heber zelf ziet uit naar het concert in Enschede, al kostte de voorbereiding hem veel werk. „Het is onvoorstelbaar hoeveel je overhoop moet halen om zoiets te kunnen doen. Ik heb zelfs nog contact gehad met de zoon van Laks, die nog
leeft in Parijs. Hij was ongelofelijk blij met dit initiatief.” Ter inleiding zal hij op 30 oktober iets vertellen over de achtergronden van de componist. Ook Auschwitz komt daarbij ter sprake. „We zullen het noemen en dan de muziek laten spreken. Of er dan van de Holocaust iets te bespeuren valt tussen de noten moet iedereen voor zichzelf uitmaken. Voor mij als musicus blijft zijn verhaal ongelofelijk inspirerend. Dat je kunt overleven dankzij de muziek is een geweldige gedachte. En dat terwijl diezelfde Laks, net als ikzelf trouwens, in
zijn jeugd van iedereen altijd te horen kreeg dat je van muziek niet kunt leven.”

Enschede, synagoge Prinsestraat, donderdag 30 oktober, 20.15 uur.

door Herman Haverkate