Concert van het Leo Smit Ensemble in Göttingen, 1 maart 2010
Cellist Stephan Heber laat muziek van Joodse componist Szymon Laks herleven in Enschedese Synagoge
‘Dat je door muziek kunt overleven is iets moois’
Begin
dit jaar deed hij mee aan het ‘tegenconcert’ in Amersfoort,
georganiseerd naar aanleiding van het bezoek van Johannes Heesters.
Samen met drie anderen speelde Stephan Heber, cellist van het Orkest
van het Oosten, daar wat hij donderdag 30 oktober ook zal spelen op een
concert in de synagoge van Enschede: de muziek van de Pools-Joodse
componist Szymon Laks, de Kapelmeester van Auschwitz.
Onder de
fameuze koepel van het gebedshuis aan de Prinsestraat in Enschede, een
van de mooiste synagoges in Europa, wil Stephan Heber niet al te lang
stilstaan bij Johannes Heesters. „Ik wil het over Laks hebben. Dat
concert was ook niet zozeer een protest, veel meer een behoefte om een
stem te geven aan al die musici met wie het niet zo goed is afgelopen
in de oorlog.” Laks, die Auschwitz overleefde dankzij de muziek, is
voor Heber inmiddels een vertrouwde figuur geworden. Ondanks het
aangrijpende karakter van zijn levensverhaal wil hij vooral de nadruk
leggen op de kracht van zijn muziek. „Ik wil hem hier niet voorstellen
als een zielige figuur. Voor mij is hij vooral een heel goede
componist. Het is ook niet zo de muziek die we hier gaan spelen in het
kamp geschreven is. In Auschwitz heeft hij slechts gearrangeerd, nooit
gecomponeerd. En hij dirigeerde het kamporkest. Na 1945 is hij ook
gewoon weer doorgegaan met componeren. Gestopt is hij pas door iets
anders dat hem diep schokte: de Zesdaagse Oorlog.” Heber kwam de figuur
van Szymon Laks op het spoor dankzij zijn oom, de cellist Helmut
Menzler. „Die stuurde mij op een gegeven moment een stuk op voor twee
cello’s. Ik was daar bijzonder van onder de indruk. De man fascineerde
mij, uiteraard ook door zijn levensverhaal. Laks is 25 jaar dood, maar
toch grotendeels vergeten. Zijn boek, De Kapelmeester van Auschwitz, is
niet meer verkrijgbaar. Zijn muziek wordt nauwelijks gespeeld. Door dit
concert hoop ik de belangstelling weer aan te wakkeren.” Als componist
is Laks sterk beïnvloed door de Franse muziek uit de jaren 20, die hij
leerde kennen toen hij zich als jong violist vestigde in de wereldstad
Parijs. Hij kwam er in aanraking met mensen als Milhaud en Ravel en
verwerkte dat in zijn composities. Stukken waarin het wemelt van de
verwijzingen naar de Joodse en Poolse volksmuziek. „Een echte
vernieuwer was hij niet, maar hij stond wel degelijk open voor nieuwe
invloeden. Die verwerkte hij op een heel persoonlijke manier in zijn
muziek. Wat hij maakte had altijd kwaliteit.” In de Enschedese synagoge
staan onder meer een sonate voor cello en piano en acht Joodse liederen
op het programma. Aan het concert wordt meegewerkt door de sopraan
Irene Maessen, pianist Marcel Worms en de fluitiste Eleonore Pameijer,
musici die zich in het kader van de Leo Smitstichting in Amsterdam al
jaren inzetten voor de muziek van ‘vergeten’ Joodse componisten uit de
TweedeWereldoorlog.
Een deel van het programma was eerder deze maand al te horen in de
Uilenburger synagoge in Amsterdam. Heber zelf ziet uit naar het concert
in Enschede, al kostte de voorbereiding hem veel werk. „Het is
onvoorstelbaar hoeveel je overhoop moet halen om zoiets te kunnen doen.
Ik heb zelfs nog contact gehad met de zoon van Laks, die nog
leeft
in Parijs. Hij was ongelofelijk blij met dit initiatief.” Ter inleiding
zal hij op 30 oktober iets vertellen over de achtergronden van de
componist. Ook Auschwitz komt daarbij ter sprake. „We zullen het noemen
en dan de muziek laten spreken. Of er dan van de Holocaust iets te
bespeuren valt tussen de noten moet iedereen voor zichzelf uitmaken.
Voor mij als musicus blijft zijn verhaal ongelofelijk inspirerend. Dat
je kunt overleven dankzij de muziek is een geweldige gedachte. En dat
terwijl diezelfde Laks, net als ikzelf trouwens, in
zijn jeugd van iedereen altijd te horen kreeg dat je van muziek niet kunt leven.”
Enschede, synagoge Prinsestraat, donderdag 30 oktober, 20.15 uur.
door Herman Haverkate